قدس آنلاین- درباره وقف گفته‌اند، چشمه جاری حیات. جمله‌ای که گرچه بیشتر به عنوان جمله‌ای شعاری دیده‌ایم اما با بررسی متون دینی و بررسی فرهنگی این عمل ارزشمند فرهنگی به حقیقت این جمله خواهیم رسید. وقف در ابعاد مختلف فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی اثر گذار است و زمانی ارزشمندتر و تأثیرگذارتر خواهد شد که گام‌ها برای وقف ماندگار یعنی وقف علم اقدام شود.
آیت‌الله حبیب‌الله احمدی، مدرس خارج فقه و اصول حوزه، پژوهشگر و نویسنده کتاب‌های تاریخ دین در گفت وگو با قدس به بیان ابعاد مهم وقف پرداخته است.
*یکی از مباحثی که درباره وقف مطرح است، این است که آیا «وقف» ابداع و مختص اسلام است یا در ادیان دیگر هم وجود داشته است؟
مرحوم محقق در الشرایع درتعریف وقف می‌گوید: وقف در صورتی صحیح است که چیز با دوام و ارزشمند را وقف کند.
نکته دیگری که درباره وقف مهم است، سابقه این عمل ارزشمند است. وقف انحصاری اسلام نیست بلکه در همه ادیان ابراهیمی و غیرآسمانی مورد توجه بوده و عمل شده است. در کتاب ملل و نحل به این موضوع اشاره شده و نمونه‌هایی از معابد و عبادتگاه‌های ادیان غیرابراهیمی را معرفی کرده است. به هرصورت وقف سابقه طولانی در تاریخ بشر اعم از فراعنه مصر یا مراکز علمی یونان و... دارد؛ بنابراین وقف حکم ابداعی اسلام نیست، بلکه حکم امضایی است و توجه بسیاری به آن شده است.
*وقف چه جایگاهی در متون دینی ما دارد؟
در قرآن کریم به موضوع وقف در قصه زندگی همسر عمران اشاره شده است. او فرزندی که در رحم داشت، وقف و نذر اشاعه دین خدا کرد. در متون دینی اشاره مستقیم به واژه وقف نشده و بیشتر با عنوان «صدقه جاریه» از آن یاد شده است. در روایت آمده است که بعد از مرگ انسان سه چیز ماندگار است یکی صدقه جاریه، دانشی که از فرد به جا می‌ماند و دعای فرزند صالح برای پدر و مادر.
در آثار دینی روایات بسیاری در تمجید صدقه جاریه و یا وقف دیده می‌شود. از امام صادق(ع) روایت شده است که رسول الله(ص) در تقسیم غنایم زمینی را به امیرالمؤمنین(ع) بخشیدند، علی(ع) در این زمین چشمه‌ای پدید آوردند. امام(ع) بلافاصله آن را وقف کردند.
روایت دیگری آمده است که علی(ع) خانه‌اش را در مدینه برای طایفه‌ای وقف کرد. حضرت در وقفنامه خود مسائلی را بیان می‌کنند که در واقع احکام وقف است. نمونه‌های دیگری از وقف برای حجاج بیت الله الحرام در تاریخ ثبت شده است. در متون دینی از وقف به عنوان باقیات الصالحات یاد شده است که نشان دهنده اهمیت و جایگاه آن است.
* امضای وقف توسط شریعت مقدس به چه دلیل بوده و این همه تأکید بر این حکم امضایی اشاره به چه آثاری اشاره دارد؟
یکی از اهداف مهم وقف احیا و ماندگاری شریعت در ابعاد مختلف است، مثلاً وقف از سوی انبیا و اولیا برای اهداف مهم مثل تأمین سفرحجاج بیت الله الحرام و افراد درمانده در سفر صورت گرفته است. نمونه‌های دیگر وقف برای زائران امام حسین(ع) و امام رضا(ع) است که سال‌هاست جریان دارد و مؤمنان را برای زیارت اهل بیت(ع) ترغیب می‌کند.
هدف دیگر وقف نگاه اقتصادی و اجتماعی آن است، یکی از اهداف وقف این است که فقیر در جامعه باقی نماند؛ یعنی جامعه اسلامی، جامعه‌ای عاری از فقر باشد، به همین منظور وقف به عنوان صدقه جاریه مورد حمایت قرار دارد، زیرا هدف این نیست که نیازهای روز فقرا تأمین شود بلکه باید زمینه‌ای را مهیا کرد تا فقیر به کار و تولید تشویق شود، درآمد کسب کند. اغنای فقرا مهم است نه سیرکردن شکم آن‌ها، بنابراین باید برای تهیدستان زمینه غنی شدن فراهم شود، باید با فراهم کردن زمینه کار و تولید فقیر زدایی و فقر زدایی را در جامعه اجرایی کرد.
با محقق کردن این خواست اسلام تحرک و شکوفایی اقتصادی در جامعه شکل می‌گیرد، زمینه اشتغال فراهم می‌شود، اقتصاد خانواده پویا می‌شود، تجارت رونق پیدا می‌کند و جامعه آبرومندانه اداره می‌شود.
آثار دیگر وقف، بعد روحی و روانی آن است، وقتی اقتصاد جامعه پویا شود و فقیر با کار و تلاش غنی شود، از نظر روحی دیگر سرکوب شده و نکوهیده نیست، بلکه وقتی دست گیرنده به دست دهنده تبدیل شود، شخص روحیه فاخر می‌یابد، کرامت می‌یابد؛ بنابراین یکی از آثار مهم وقف تقویت «کرامت انسانی» است. دلیل این تشویق‌ها برای رفع فقر با احیای وقف پیشینه دینی دارد. در روایات و آیات فقر به شدت مذمت شده است. در آیه ۲۶۸ سوره بقره آمده است، شیطان مردم را همیشه وعده فقر می‌دهد و امر به فحشا و فساد می‌کند درحالی که خداوند همواره بندگانش را امیدوار می‌کند.
این آیه فقر را عمل شیطان می‌داند زیرا شیطان بشر را به فقر فرا می‌خواند، اما خداوند کرامت انسان را می‌خواهد و برای تأمین آن نسخه وقف را پیچیده است. رسول الله(ص) در همین زمینه فرموده اند: خدایا من به تو پناه می‌برم از کفر و فقر. شخصی از حضرت پرسید آیا کفر و فقر باهم برابرند؟ حضرت پاسخ داد: بله این دو همتای یکدیگرند.
همچنین علی(ع) به فرزندش محمد حنفیه فرمودند:ای فرزندم! من ازفقر برتو می‌ترسم. پناه ببر به خدا از فقر، زیرا فقر باعث نقص دین و عقل و روان انسان را به اضطراب می‌کشاند.
امام صادق(ع) نیز می‌فرمایند: فقر مرگ سرخ است؛ یعنی فقر انسان را محکوم به مرگ می‌کند.
*شما اشاره‌ای به وقف با دوام داشتید، این نوع از وقف چه تفاوتی با سایر موقوفات دارد؟
وقف بادوام دارای آثار فرهنگی برای جامعه است، زیرا چیزی که دوام و بقا دارد باید برای کار فرهنگی وقف شود و بهترین چیزی که می‌توان آن را وقف کرد، «علم و دانش» است. هرچه موقوفات دوام بیشتری داشته باشد، نتایج و آثار آن نیز ماندگارتر می‌شود؛ بنابراین وقف علم و آثار علمی مکتوب از ماندگارترین گونه‌های وقف است، زیرا ساختمان یا ثروتی که وقف می‌شود در یک دوره زمانی متوقف می‌شود و پایان می‌یابد، لذا آنچه پایدار است وقف فرهنگی است.
نظر شما